Trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của người Giáy trên địa bàn huyện Sa Pa, diễn xướng hát Then giữ vai trò rất quan trọng, nó là nhu cầu, là món ăn tinh thần không thể thiếu của bà con người Giáy. Một đời người Giáy từ khi được sinh ra cho đến khi thác về trời, đều có rất nhiều lần liên quan đến hát Then.
Hát Then Giáy có nhiều bài với nội dung khác nhau, phục vụ cho từng mục đích nhu cầu riêng của cộng đồng: Hát Then để cầu tình duyên, để xin con cái (cầu tự), để gọi vía hồn cho người ốm (Xú văn); gọi vía, gọi hồn cho người chuẩn bị sinh con (Rái văn tăm); xin tăng thêm bản mệnh thọ cho người già (Nối số, kê bản mệnh); vui chơi, phục vụ cho mục đích giải trí tinh thần của cộng đồng…
Người Giáy gọi những người chuyên làm nghề diễn xướng hát Then là Srày. Ở tại nhà của các Srày, bao giờ cũng có một ban thờ riêng để dành cho các Srày hành lễ, gọi là drán Srày (ban thờ Then). Ban thờ Then không được bày sắp chung cùng với ban thờ Gia tiên. Vào ngày mùng một, ngày rằm hàng tháng, Srày phải thắp hương và dâng cúng hoa, quả lên drán Srày. Đặc biệt trong tháng Giêng âm lịch (vào ngày mùng 3 tháng giêng âm lịch) Srày làm lễ lớn tại nhà Srày để cầu may mắn, cầu mưa, cầu mùa cho cả làng. Vào ngày này, những nhà mà trong năm trước có mời Srày về làm lễ cho gia đình thì sẽ đi lễ lại để cảm ơn Srày vào ngày này.
Mỗi khi có một ai đó tới mời Srày đến nhà họ để làm lễ Then, thì trước tiên người đó phải làm thủ tục đặt lễ (một ít tiền, một ít hoa quả và kẹo bánh) lên ban thờ Then, để cho Srày thắp hương, khấn xin các thần linh đồng ý cho phép Srày đi hành lễ.
Đẳng cấp của Srày người Giáy được đánh giá dựa trên một số tiêu chí chủ yếu sau: Số lượng bài hát Then, độ dài của bài hát Then mà Srày có thể diễn xướng; Mức độ thuần thục các nghi lễ trong buổi diễn xướng. Srày nào thực hiện nhuần nhuyễn hơn thì sẽ được đánh giá cao hơn; Số lượng các chặng bậc được Srày dẫn dắt đi qua trong suốt hành trình lên mường Trời. Sày càng giỏi, thì số lượng chặng, bậc đi qua trong hành trình sẽ càng nhiều.
Trong các buổi lễ diễn xướng then Giáy, bao giờ cũng có một người phụ nữ trợ giúp cho Srày được gọi là Náng Xẳư. Muốn được đi theo Srày để hành nghề, Náng Xẳư cũng phải thực hiện các điều kiêng kỵ giống như Srày.
Khi buổi hành lễ diễn xướng then Giáy diễn ra, Náng Xẳư có nhiệm vụ rót rượu, rót trà vào chén đặt trên mâm lễ, đốt vàng mã, châm thắp hương,… đồng thời đệm lời, hoặc múa phụ hoạ trong lúc Srày đang diễn xướng. Đặc biệt là những thứ như rượu, nước chè, thuốc lá, thức ăn,… do Srày dùng thừa ở trong các buổi tế lễ cầu cúng, thì Náng Xẳư phải tiếp tục dùng cho hết, không được để sót lại.
Sau quãng thời gian dài, đi theo hầu Srày, nếu như Náng Xẳư cũng là người thông minh, có căn số, được thần linh trên trời ban cấp lộc, nhập tâm được nhiều bài hát Then, thì có thể tự mình đứng ra làm Srày hành nghề tín ngưỡng.
Khi Náng Xẳư muốn tách ra để làm Dà Srày thì phải được sự chấp thuận cho phép của chính Srày mà Náng Xẳư theo hầu. Sau khi được Srày đồng ý, thì Náng Xẳư mới tiếp tục tiến hành làm lễ xin với tổ tiên để mình được lập Drán Srày (ban thờ Then) riêng.
Như đã nói đến ở trên, diễn xướng Then Giáy có nhiều bài với nội dung khác nhau, phục vụ cho nhiều loại mục đích. Nhưng thông thường, diễn xướng Then phục vụ cho mục đích xin tăng bản mệnh thọ và gọi vía chữa bệnh là phổ biến nhất (chủ yếu cơ bản nhất). Không chỉ riêng người Giáy, mà người Tày ở trong vùng cũng vẫn thường xuyên mời Srày người Giáy về nhà mình để làm lễ Then xin tăng thêm bản mệnh thọ cho người già và lễ Then gọi vía chữa bệnh cho người ốm. Dù làm lễ cho người khác tộc, song tất cả mọi nghi thức tiến hành đều không có sự thay đổi, lời ca Then ở trong buổi lễ cũng được Srày diễn xướng bằng tiếng Giáy.
Vàng Thị Huệ - Phòng VHTT